Historija Zenice
Zeničko polje, kojim dominira rijeka Bosna, a koje je ograničeno sjevernom Vrandučkom i južnom Lašvanskom sutjeskom, zauzima centralni geografski položaj u Bosni i Hercegovini. Grad Zenica se nalazi u centru ovog polja, neodoljivo asocirajući na dragocjeni epicentar čula vida – zjenicu, po kojoj je, po jednom predanju ovaj grad i dobio ime. Sa svojom prosječnom nadmorskom visinom od oko 350 m, brdovitim masivima i tri rijeke, od kojih je najveća rijeka Bosna, Zenica ima fantastične prirodne odlike za ugodan život njenih stanovnika.
Područje Zenice i njena neposredna okolina bogato je mnogim materijalnim dokazima o kontinuitetu civilizacija, kultura i historijskih zbivanja, od kojih najstariji potiču iz perioda od 3000. do 2000. godine p.n.e, a pronađeni su na lokalitetima Drivuše i Gradišća. Slijedeći nalazi potiču iz metalnog doba, nađeni u Orahovičkom potoku kod Nemile, Gračanici, Ravni i drugim mjestima gdje su pronađene metalne sjekire, strelice, ukrasne fibule te ostaci keramičkog materijala. Ilirska plemena, koja se pojavljuju na prelazu iz bronzanog u željezno doba (VI-V stoljeće p.n.e.), gradila su specifičan tip naselja odbrambenog karaktera nazvan gradina, a za razrješenje nastale dileme o prisutnosti ilirskog plemena Desitijata u zeničkom kraju mogu se uzeti indirektni dokazi iz toponomastičke građe kao npr. toponim gradina koji je zadržan sve do današnjih dana u imenu nekih naselja kao što su Gradac, Gradišće i Gračanica. Krajem III vijeka p.n.e. Rimljani su započeli sa osvajanjem područja današnje BiH, gdje će vladati prva četiri vijeka nove ere. Ovo je sa sobom povlačilo mnoge društvene i kulturne promjene, mada se život nastavio na brojnim ilirskim gradinama. Najznačajniji arheološki lokalitet iz rimskog perioda su otkopani temelji ranokršćanske bazilike u naselju Bilimišće, koja je po mnogo čemu zanimljiva i interesantna, a prvenstveno što su na evropskom području poznate po opisu samo dvije slične bazilike. Arheološki nalazi iz ovog perioda pronađeni su i u naseljima Odmut, Putovići i Tišina, od kojih su najinteresantniji epigrafski natpisi, koji su nagnali arheologe da važno rimsko municipijalno sjedište Bistue Nuova potraže upravo u Zenici. Na teritoriji današnje Bosne i Hercegovine zabilježen je i najveći ustanak protiv Rimljana, čuveni Batonov ustanak (6.-9. godine n. e.) u toku kojeg se spominje i Arduba, povezivana i s današnjim Vrandukom.
Period ranog srednjeg vijeka na čitavoj teritoriji BiH pokriven je tamom, ali se pretpostavlja da su barbarske najezde uništile najveći dio antičkog nalijeđa, među njima i baziliku u Bilimišću za koju se smatra da je bila sjedište bistuenske biskupije. U ovom periodu kroz Bosnu i Hercegovinu prolaze brojni narodi Goti, Avari i Slaveni nakon čijih je provala trebalo nekoliko vijekova da se formiraju prve slavenske države, a među njima i Bosna, čije je jezgro bilo upravo u Sarajevsko-zeničkoj kotlini. U srednjem vijeku zenički kraj se u istorijskim izvorima pojavljuje pod imenom Bored ili Brod, koje je u vezi s imenom značajnog prelaza preko rijeke Bosne.
Događaj koji je obilježio ranosrednjovjekovnu historiju Zenice i Bosne i Hercegovine je nesumnjivo bilinopoljska abjuracija bana Kulina. Naime, u vrijeme vladavine utemeljitelja jake i nezavisne bosanske države, bana Kulina (1180. – 1203.) u srednjovjekovnoj Bosni pojavila se vjera koja se povezuje sa sličnim heretičkim (dualističkim) pokretom na istoku Balkanskog poluostrva. Pod pritiskom katoličke crkve, naročito pape i mađarskog kralja, bosanski ban Kulin će, pred papinim poslanikom kardinalom Ioannesom Casamarisom, splitskim nadbiskupom Bernardom i dubrovačkim đakonom Marinom, 8. aprila 1203. godine objaviti Bilinopoljsku izjavu kojom se odriče bogumilskog učenja. Iz vremena vladavine bana Kulina potiče i tzv. ploča velikog sudije Gradiše, pronađena u naselju Podbrežje, a predstavlja prvu značajniju potvrdu postojanja institucije sudstva u srednjovjekovnoj bosanskoj državi. U kasnom srednjem vijeku imamo i prvo spominjanje Zenice pod ovim imenom u jednom dokumentu Dubrovačke republike od 20. marta 1436. godine, a koja je vezana za provalu turskog vojvode Baraka oko Podvisokog i Zenice. Za ovaj period vezana je legenda o bijegu posljednje bosanske kraljice Katarine Kotromanić – Kosače iz Vranduka, kojom prilikom je ona navodno rekla “Osta moja Zenica”, što predstavlja još jednu legendu o porijeklu imena grada Zenice. U cilju zadržavanja tek osvojenih zemalja, kojima su prijetili Mađari, Osmanlije su pribjegle mjeri koja je jedinstvena u historiji njihovih zemalja, a to je osnivanje Bosanskog kraljevstva, koje se prostiralo od Lašve na jugu do prostora Jajačke i Srebreničke banovine na sjeveru. Sjedište ove kratkotrajne kraljevine, ukinute 1476. godine, je bilo u Vranduku.
Padom Bosne 1463. godine pod osmansku upravu, Zenica gubi značaj jer je ostala izvan glavnih komunikacija, mada je prema jednom podatku s kraja XVII stoljeća tada imala oko 330 kuća, što ju je stavljalo u red bosanskih gradova srednje veličine. Osmanlije u Zenici formiraju nahiju Brod, a kasnije i Vrandučku kapetaniju, podižu se vjerski i privredni objekti, pa je u XVII stoljeću Zenica potpuno formirana kasaba. Međutim, 1697. godine u pohodu habsburškog princa Eugena Savojskog Zenica je potpuno spaljena (po predanju preživjele su samo tri kuće), veliki broj uglednih Zeničana je ubijen, a katoličko stanovništvo Zenice je napustilo grad zajedno s princom. Od ovog udarca Zenica će se dugo oporavljati. U XVIII stoljeću u Zenicu se počinju doseljavati i Hrvati iz Dalmacije, ali i Jevreji – sefardi.
Berlinski Kongres
Berlinskim kongresom, održanim 1878. godine, Austro-Ugarska monarhija je dobila mandat da okupira Bosnu i Hercegovinu u kojoj ubrzo dolazi do oružanog otpora okupacionim trupama. Smatra se da je upravo Zenica, tačnije rečeno hadži – Mazića kuća, bila mjesto pregovora predstavnika osmanske vlasti u bosanskom vilajetu, Hafiz-paše i komadanta austrougarskih okupacionih snaga, generala Filipovića o uslovima prestanka sukoba. Tokom četiri decenije austro-ugarske uprave Zenica je i po izgledu i po veličini i funkcijama, doživjela krupne promjene. Na mijenjanje urbane fizionomije Zenice najviše su uticale korijenite promjene do kojih je došlo u privrednom razvoju ovog grada. Izgradnja uskotračne željezničke pruge od Bosanskog Broda do Zenice u julu 1879. godine, a zatim i od Zenice do Sarajeva 1882. godine, bila je prvi bitan događaj za dalji razvoj Zenice. Na osnovu temeljitih geoloških istraživanja, koja su utvrdila postojanje velikih rezervi kvalitetnog uglja na području Zenice, zemaljska uprava za BiH je u maju 1880. godine otvorila Rudnik uglja u Zenici, koji je ujedno bio i prvi ugljeni rudokop u Bosni i Hercegovini. U Zenicu je investiran i strani privatni kapital, a najznačajnije preduzeće osnovano privatnim kapitalom bila je Fabrika za proizvodnju ambalažnog papira, koju je 1885. otvorio bečki industrijalac Eduard Musli. Ipak, najveći i najznačajniji privredni poduhvat koji je ostvaren u Zenici za vrijeme austro-ugarske uprave, bilo je podizanje Željezare 1892. godine, koja će dati pečat daljem industrijskom i urbanom razvoju grada. Drugi simbol grada Zenice je sigurno bio Centralni kazneni zavod za Bosnu i Hercegovinu (kasnije Zemaljska kaznionica), koji je bio podizan u etapama u vremenu između 1886. i 1904. godine. U Kaznionici je 1906. godine zabilježeno preko hiljadu zatvorenika, a u samom zatvoru je bio primjenjivan tzv. “progresivni irski sistem” izdržavanja kazne, a sastojao se u tome da se zatvorenik tokom izdržavanja kazne bavi nekim od korisnih zanimanja.
Pored industrijskih objekata u ovom periodu u Zenici su uvedena i nova tehnička otkrića koja su joj dodatno davala sliku modernog evropskog grada. Prvo u nizu takvih otkrića je bilo uvođenje telefona 1904. godine, a uskoro je izgrađen i moderni vodovod, čime su značajno izmijenjeni higijensko-sanitarni uslovi života. U Zenici je 1908. godine izgrađena električna centrala, koja je omogućila uvođenje električne javne rasvjete. Izgradnja industrijskih postrojenja i uvođenje modernih otkrića dovelo je do naglog porasta broja stanovnika u Zenici, koja je po popisu iz 1879. godine imala 438 kuća i oko 2000 stanovnika, da bi se 1895. godine broj stanovnika udvostručio, pa je po trećem popisu u Zenici živjelo oko 4200 stanovnika, a bilo je i 765 kuća. Po zadnjem popisu koji je austro-ugarska uprava 1910. provela u BiH, u Zenici je živjelo preko 7000 stanovnika, a u gradu je bilo i oko 1000 kuća. U periodu od 1879. do 1910. godine Zenica je imala priraštaj od 391%, što je značilo da je imala priraštaj veći od prirodnog. Najveći broj stanovnika Zenice činili su muslimani kojih je 1879. godine bilo oko 1700, dok ih je 1910. bilo oko 3000; zatim katolika kojih je 1879. bilo oko 100, da bi njihov broj 1910. iznosio oko 2800; pravoslavaca je 1879. bilo oko 200, a 1910. oko 1000; dok je broj Jevreja kojih je 1879. bilo 50 porastao na skoro 300. Treba napomenuti da je u Zenici živjelo i mnogo ljudi iz drugih krajeva Monarhije, a naročito iz Austrije, Mađarske i Češke, ali je teško utvrditi njihov pravi broj. U vrijeme austro-ugarske uprave u Zenici se otvaraju i državne škole, prva 1885. godine, a druga 1910. godine. U ovom periodu u Zenici su djelovale i konfesionalne škole, po jedna pri katoličkoj i pravoslavnoj crkvi, te tri mekteba, medresa i ruždija. Bitno je spomenuti i djelatnost Muhameda Seida Serdarevića, mualima u Sultan-Ahmedovoj medresi u Zenici, koji se zalagao za reformu nastave, kojom su se predavanja počela voditi na domaćem jeziku, program je modernizovan u skladu sa zahtjevima vremena, a nastavi su prisustvovali i učenici i učenice. U Zenici se osnivaju i kulturna društva, organizovana na strogo nacionalno-konfesionalnoj osnovi, kao što su Hrvatsko pjevačko društvo, Zvečaj, Češka beseda i druga. U isto vrijeme osnivaju se i druga društva općeg karaktera kao što su vatrogasna, lovačka, planinarska i druga. U Zenici je 1910. godine otvoreno i prvo kino, koje se zvalo Helios, a koje je podiglo gradsku kulturu na novi nivo.
Kraljevina Jugoslavija
Nakon Prvog svjetskog rata formira se Kraljevina SHS, koja 1929. godine postaje Kraljevina Jugoslavija, u čiji sastav ulazi i Bosna i Hercegovina. Politički, privredni i društveni život BiH i Zenice od 1918. do 1941. bio je u fazi stagnacije, mada će se situacija malo promijeniti neposredno pred početak Drugog svjetskog rata, kada dolazi do određenih ulaganja u Željezaru Zenica, koja postaje najveće preduzeće u državi sa preko 4000 radnika. U ovom periodu u Zenici se formiraju nova kulturno-prosvjetna društva, sokolske organizacije, prve novine, sedmične i mjesečne publikacije, politički listovi, a pojavljuju se i domaći inelektualci koji su školovani i obrazovani u inostranstvu, a koji su djelovali u Zenici. Najznačajniji su Derviš Imamović, osoba širokih interesovanja, bavio se fotografijom, poezijom, prozom i dramom, bio je kulturni i javni radnik, a ujedno i urednik književnog lista „Zeničanin“, kojeg je pokrenuo pjesnik Jakov Ozmo, zatim pjesnici Nedjeljko Radić i fra Ljubo Hrgić, zatim dr. Abdul-Aziz Asko Borić, po struci ljekar, čovjek koji je pisao pjesme, prozu, bilješke stručne medicinske radove, a bio je i gradonačelnik Zenice (1932.-1935.). U Zenici je bilo i nekoliko sportskih društava i klubova kao što su klub „Osman Đikić“, „Građanski“, sportski klubovi „Željezara“ i „Džerzelez“ i drugi. U ovom periodu porast stanovništva je bio znatno laganiji, pa prema popisu iz 1931. godine grad Zenica je imao 9078 stanovnika (4 086 ili 36,2% muslimana, 3 243 ili 24,3% katolika, 1 399 ili 18,2% pravoslavnih, 102 ili 0,5% protestanti itd.), a srez Zenica 35 883 stanovnika.
U kratkom aprilskom ratu Kraljevina Jugoslavija je poražena, a već sredinom aprila 1941. godine 14. njemačka oklopna jedinica bez otpora ulazi u Zenicu, gdje su Nijemci za sve vrijeme okupacije, pored regularnih jedinica, imali i obavještajnu službu. Uz podršku njemačke vojne komande u gradu je ubrzo organizovana ustaška vlast i domobranske jedinice. Nova vlast uskoro počinje sa progonom stanovništva, naročito Jevreja, kojih je pred rat u Zenici bilo 172, a rat ih je preživjelo samo pet, a jedan od njih je bio i čuveni zenički doktor Adolf Goldberger. U Zenici je bio aktivan partizanski pokret, koji je najviše simpatizera imao u rejonu Tetova i Gradišća, od kojih su mnogi mučeni i ubijeni u zeničkoj Kaznionici i bivšem Sokolskom domu. Jedna od zanimljivosti iz ovog perioda je i boravak Josipa Broza Tita i proleterskih jedinica u selu Šerići kod Zenice u augustu 1943. godine. Oslobođenje Zenice izvršeno je u noći između 11. i 12. aprila 1945. godine, čime je završena četverogodišnja okupacija tokom koje je stradalo 346 partizanskih boraca i 857 civila.
Stvaranjem socijalističke Jugoslavije počinje jedan zaista buran period u historiji Zenice, tokom kojeg će Zenica značajno uvećati svoju površinu, broj stanovnika, urbanu fizionomiju grada, steći uslove za veliki kulturni, prosvjetni, sportski i društveni razvoj. Zenica je po popisu iz 1948. imala 15.550 stanovnika (srez 35.390), a 1991. opština Zenica je imala 145.577 stanovnika (80.337 Muslimana, 22.651 Hrvata, 22.992 Srba, 15.651 Jugoslovena i 4306 ostalih), što najbolje svjedoči o njenom napretku. Željezara Zenica je i dalje bila glavni simbol grada, a u ovom periodu usljed brojnih proširenja postala je i jedna od najvećih u Evropi. I ostala preduzeća su napredovala a otvarana su i brojna druga, od kojih su neka imala veliki ugled i van Jugoslavije. Privredni uspjeh je doveo i do ogromnog porasta broja stanovnika, što je zahtijevalo nova ulaganja u gradsku infrastrukturu, izgradnju velikih stambenih blokova, proširenje i unapređenje komunalnog sistema, razvoj saobraćaja itd., što je pogodovalo stvaranju slike Zenice kao sivog radničkog grada. Međutim, da to nije prava slika Zenice pokazuju njena kulturna i sportska dostignuća. Narodno pozorište u Zenici osnovano je 1950. godine i ono je uskoro steklo širi regionalni značaj kao jedan od najvažnijih kulturnih centara u centralnoj Bosni, a sa izgradnjom nove, moderne zgrade 1978. godine, taj status je i potvrđen. Osnivanjem Metalurškog instituta 1961. godine i Metalurškog fakulteta iste godine, kao i Mašinskog fakulteta 1967., Zenica dobija šansu da proizvodi visokoobrazovan i stručan kadar, a što je još važnije da taj isti kadar zadrži. Sport u Zenici ima dugu tradiciju, o čemu svjedoče brojni klubovi iz raznih sportova, ali i broj ljudi koji se bave sportom. Fudbal je u Zenici uvijek bio sport broj jedan, a sedamdesete godine su zlatne godine zeničkog fudbala, kada je Čelik pravio značajne evropske rezultate i kada je izgrađen novi, tada najljepši stadion, a danas mjesto na kojem reprezentacija BiH odigrava domaće utakmice. I drugi sportovi su veoma zastupljeni, a zenički specifikum je ragbi, sport koji je u Zenici prisutan od sredine sedamdesetih godina. Zenički ragbijaši su višestruki prvaci Jugoslavije i BiH, a jedini državni sportski savez koji se nalazi van Sarajeva je upravo ragbi, čije je sjedište u Zenici.
U teškim vremenima za Bosnu i Hercegovinu, kakvi su bili od 1992. do 1995. u vrijeme agresije, Zenica je bila utočište za mnoge ratom unesrećene ljude, prvenstveno iz srednje Bosne ali i drugih krajeva. Zenica je i u ovom periodu imala specifičan položaj i ulogu, malo je poznato da je prvi novac Bosne i Hercegovine štampan upravo u Zenici, prve vojne smotre Armije Republike Bosne i Hercegovine, kojima su prisustvovali predstavnici najvišeg vojnog i političkog vrha, na čelu sa predsjednikom Alijom Izetbegovićem, održane su u Zenici, u jeku rata u Zenici se organizuje privredni sajam ZEPS, koji vremenom postaje najznačajniji skup ovakve vrste u BiH i afirmiše se u jedan od najprepoznatljivijih brendova grada, prva domaća međunarodna utakmica nogometne reprezentacije BiH odigrana je na Bilinom polju (mjestu abjuracije bana Kulina) protiv Albanije itd. I poslije rata Zenica napreduje i postepeno se rješava etikete sivog, radničkog grada, te postaje istinski sportski centar cijele Bosne i Hercegovine.
